نگاهی تحلیلی به حضور ناشران و موسسات حقوقی در نمایشگاه بین المللی کتاب تهران
در طول 10 روز برگزاری نمایشگاه کتاب فرصتی شد تا سه بار در نمایشگاه حاضر شوم در طول این سه روز با دانش جویان حقوق از سراسر کشور گپ و گفتی داشتم و تقریباً کتابهای همه ناشران حقوقی را بررسی کرده و از غرفه های موسسات معتبرآموزشی حقوق بازدید کردم. خالی از لطف ندیدم آنچه واقعاً دیدم را خالی از هر حب و بغضی خدمت مخاطبان گرامی وبلاگ ارائه دهم.
منظورم از ناشر در این نوشته آنهایی هستند که به نشر کتب آموزشی یا پژوهشی یا کاربردی و تخصصی حقوق اهتمام دارند. چاپ کنندگان صرف متن قانون از شمول این مطلب و علی الاصول ناشران حقوقی خارجند البته به استثنای نهادهای رسمی مثل معاونت حقوقی ریاست جمهوری و معاونت آموزش و تنقیح قوانین قوه قضاییه و روزنامه رسمی که به تنقیح و تشریح و ترتیب قانون بعنوان یک نهاد رسمی بصورت علمی می پردازند.
همچنین موسساتی که به دور از هر گونه نو آوری و تلاشی در اعتلای حقوق فقط اسم موسسه را یدک می کشند از شمول این نوشته خارجند و طبیعتاً وقت هم آنقدر ارزش دارد که تلف هر چیزی نشود.
گرانی بود
گرانی کتاب حضور فعالانه ای در نمایشگاه بخصوص در نشر دانشگاهی داشت بطور متوسط هر چهار جلد کتاب حقوقی 100 هزارتو#1608;مان هزینه دارد بالای 70 درصد از دانشجویان و داوطلبان آزمونهای حقوقی حتی با کمک بن های خود نتوانستند تعداد کتابهای خریداری شده خود ر ا به 10 جلد برسانند.
در حقوق، انتشارات سمت، نهاد ریاست جمهوری ، سهامی انتشار و گنج دانش و نشر دادگستر حداقل در نمایشگاه نشان دادند که با دید منصفانه هم می توان فعال و پویا و موفق بود البته سمت و انتشارات معاونت حقوقی ریاست جمهوری حمایتی هستند اما رویکرد سهامی انتشار و گنج دانش و نشر دادگستر بسیار تحسین بر انگیز است چون به مفهوم واقعی ناشرند و در اغلب موارد قیمتهای روی جلدشان به طرز تحسین بر انگیزی از قیمت متعارف هم اندکی پاینتر است.
میزان همچنان در تعداد مخاطب پیشتاز است
غرفه میزان از اول تا آخر نمایشگاه پر ترددترین غرفه تخصصی حقوق بود. تنوع عناوین ، نشر کتب درسی، اهتمام به نشر کتب تخصصی و فوق تخصصی و پژوهشی حقوق و کیفیت چاپ و کاغذ و صحافی دلیل اصلی استقبال از این نشر است . امسال کتابیار های نشر میزان نیز تمام وقت به راهنمایی مراجعین می پرداختند و اطلاعتشان نیز مطلوب و مفید بود. چند عنوان جدید هم در ویترین این نشر وجود داشت.
ای کاش نشر میزان با این همه مخاطب و البته فضای خوبی که بخاطر تعداد عناوین در اختیار داشت فکری به حال طراحی و زیبا سازی غرفه خود می نمود.
بی سلیقگی در طراحی غرفه و طراحی جلد درد مشترک همه ناشران حقوقی
وقتی برخی غرفه های رشته های دیگر را می بینی یا غرفه های موسساتی مثل مدرسان و ماهان و قلم چی را ، بعنوان یک حقوقی دوست داری در رشته تو نیز باشند غرفه هایی که نه در حد آنها که نامشان رفت، بلکه در حدی که حداقل توی ذوق بازدید کننده نزند با سلیقه و زیبا طراحی شده باشند.
غیر از نشر جنگل که زیباترین غرفه را داشت درد عمومی سایر غرفه های حقوقی کم د در طراحی غرفه بود. البته محدودیتهایی از قبیل مساحت کم غرفه ها مساله را تاحدی توجیه می کند اما اندکی نو آوری و ذوق همان محیطها را می تواند به محیطی دلپذیر تر و زیباتر و حد اقل صمیمی تر تبدیل کند .
به هر حال می شود با اندکی ابتکار و ذوق محیطی را ساخت که حس خوبی را القاء کند امیدوارم ناشران حقوقی به این امر توجه داشته باشند و البته مطمئن باشند این امر موجب جلب مخاطب و فروش بیشتر آنها نیز خواهد شد.
به نمونه ایی از این ابتکارات توجه کنید:
ناشری (البته غیر حقوقی) دفتر یادگاری داشت و بازدیدکنندگان را دعوت به نوشتن عبارت یا جمله بعنوان یادگاری در آن دفتر می نمودند. از سر کنجکاوی قبل از نوشتن متن مد نظر خودم در دفتر یادگاری این ناشر (قصد داشتم از انتشار کتاب بیشعوری خاویر کرمنت از این ناشر تشکر کنم!!!!!!) نگاهی به نوشته های مراجعین انداختم و تیز هوشی ناشر را تحسین کردم . جمله های مراجعین دقیقاً سلایق و علایق آنها را نشان می داد و طبیعتاً این مخاطب شناسی دقیق و مستقیم نقشه راه سال آینده این ناشر خواهد بود. با یک تیر کوچک چند نشان بزرگ را هدف قرارداده بود ایجاد حس صمیمیت و همذات پنداری در مراجعین ، ایجاد تجمع در غرفه و اعتبار بخشی بر آن ، احترام به نظر مراجعین و جلب احترام آنها، خاطره سازی برای مخاطب از غرفه خود، شکار ایده های مراجعین از جمع بندی نظرات، رصد علاقمندی اکثریت برای تهیه محصولات مطابق آن علایق و ......
سهامی انتشار پرتره بزرگ و زیبایی از استاد کاتوزیان را با ترکیب رنگ گرم در غرفه خود داشت که همان یک تابلو هم محیط آن غرفه را علمی تر و گیراتر کرده بود و ضمن زنده نگه داشتن یاد استاد بزرگوار بهتر از هر تابلو و تبلیغی از دور مخاطب حقوقی را جلب می کرد.
از اینکه بگذریم یک موضوع مهم دیگر طراحی جلد است این امر البته تا حد زیادی سلیقه ای است و من فقط نظر شخصی خود را بعنوان مخاطب این کتابها می گویم
شما خود بطور اتفاقی 10 کتاب از 10 ناشر حقوقی انتخاب کنید و به هرکدام از 1 الی 10 نمره بدهید . در اکثر موارد طراحی جلد چندان نمره مطلوبی در کتب حقوقی از شما نمی گیرد.
از میان ناشران حقوقی زیباترین جلد متعلق به چند عنوان از انتشارات مجد است بعد از آن انتشارات جنگل نیز نشان داده به این امر توجه ویژه دارد.
نکته جالب اینکه دو کتاب مطرح در آیین دادرسی کیفری جدید (کتاب نکته ها در آیین دادرسی کیفری دکتر خالقی و کتاب ایین دادرسی کیفری آقای ساولانی) جلدی شبیه جلد دوره پیشرفته آیین دادرسی مدنی دکتر شمس داشتند. البته مولفان در این زمینه چندان دخالت ندارند و این امر به ناشر باز می گردد.
تب حقوق جزای عمومی و مسئولیت مدنی و مظلومیت سایر دروس
حقوق علم بسیار وسیعی است اما تب انتشار کتب گرایش جزا و جرم شناسی بخصوص جزای عمومی نشر حقوق را فرا گرفته است.
قفسه های حقوق جزای اکثر ناشران پر بود از کتاب های در نگاه اول تازه اما با تدقیق و تورق اغلب تکراری با عناوین مختلفی مثل درسنامه ، در آمدی بر...، نگاهی به ... . بدون اغراق بیشتر این کتابها ترکیب نظرات دکتر نور بها و دکتر اردبیلی و کتاب موشکافانه تحولات و رویکردهای نوین آقای بخشی زاده به عنوان مهمترین منبع تطبیق قانون قدیم و جدید با اندکی فزونی و کاستی است.
هرچند قانون جزا تغییر یافته و جدید محسوب می شود اما باز این تعداد در یک گرایش، اندکی تامل بر انگیز است. البته در این مورد دو نکته را جالب است بدانید:
نکته اول اینکه در گرایش جزا کتاب کمک آموزشی خوب و کامل به تعداد انگشتان یک دست هم نمی رسد و مهمتر اینکه به نظر شخصی اینجانب کتاب تست مناسب برای جزای عمومی اصلاً موجود نیست و کتابهای تست موجود با رویه آزمونها مطابقت ندارند یا تالیفی با سلیقه شخصی(نه رویه آزمونی) هستند یا تطبیق سوالات سالهای گذشته با قانون جدید بدون توجه به نامتجانس بودن این سوالات با نهادهای جدید حقوق جزا می باشند. (به رسم انصاف کتاب تست جدیدالچاپ جزای عمومی آقای حمید رضا کلانتری را هنوز ندیده ام پس از شمول این نظر خارج است).
نکته دوم اینکه هنوز کتاب قانون مجازات اسلامی در نظم حقوقی کنونی به قوت و قدرت کتاب نظم آقای شکری مطابق قانون جدید وجود ندارد و این خلاء حس می شود.
در مورد سایر گرایشها متاسفانه شاهد افت عناوین بودیم .
در حقوق خصوصی مظلوم ترین درس و کم عنوان ترین کتاب آیین دادرسی مدنی است گویی آیین دادرسی مدنی در نظرات دکتر شمس و دکتر مهاجری متوقف شده است. هرچند سری آیین دادرسی مدنی این دو بزرگوار ابر منبع آیین دادرسی مدنی هستند اما نباید از نظر دور داشت کتاب دکتر متین دفتری نیز در زمان خود از دید خیلی ها حسن ختام بود. بنابراین توقف در این دو سری ظلم در حق آیین دادرسی مدنی بعنوان یک علم است که هنوز سوالات بی پاسخ زیادی در آن جای پژوهش دارد. مووید این امر دو کتاب داوری دکتر یوسف زاده و آیین دادرسی مدنی فراملی دکتر غمامی است که نشان می دهند حوزه های تخصصی و فوق تخصصی این علم هنوز جای کار بسیار دارد.
تک کتابهای جدید در حقوق مدنی نیز 70 درصد به مسئولیت مدنی اختصاص دارد گویی حقوق مدنی در مسئولیت مدنی خلاصه می شود که در واقع چنین نیست . ظهور کتاب تعهدات دکتر شعاری (از نشر شهر دانش) نشان داد تعهدات و سایر موضوعات حقوق مدنی(خانواده و ارث و عقود معین و اموال و اشخاص ......) هنوز جای کار بسیار دارد. نمی دانم چرا هم حوزه های مبنایی (مثل اموال و مالکیت ) و هم حوزه های مصداقی (مثل عقود معین ...) رها شده و گرایش ها اغلب به مسئولیت مدنی است؟
تقریباً سه ماه پیش در روند تحقیق مجموعه حقوق مدنی در نظم حقوقی نوین چند سوال در همین بخش اموال که خیلی ها آن را پیش پا افتاده می انگارند برایم پیش آمد که تقریباً همه اساتیدی از آنها سوال نمودم در پاسخ صحیح شک داشتند یک نمونه از سوالات این بود :
در عمری به عنوان نوعی از حق انتفاع ملاک قلمرو زمانی حق انتفاع عمر مالک یا منتفع یا ثالث است و عمر با فوت طبیعی یا فرضی(با غیبت غایب مفقود الاثر ) یا حکمی (با ارتداد مرد بطور مطلق و ارتداد زن در صورت عدم توبه) به پایان می رسد حال :
1- وضعیت عمری در موت فرضی (اعلام موت به علت غیبت) کسی که عمری به مدت عمر اوست چه خواهد شد؟ در صورتی غایب برگردد چه وضعیتی خواهد داشت؟ حکم عمری در مورد فرضی موت مالک و منتفع یا ثالث با توجه به شرایط هرکدام از آنها چه خواهد بود؟
2- آیا موت حکمی (ارتداد) موجب انقضای عمری می گردد؟ چون موت حکمی در قانون نیامده است می توان با استناد ماده 3 آیین دادرسی مدنی موضوع را فقد قانون یا نقص قانون فرض و با توصل به منابع معتبر فقهی در صورت ارتداد فرد عمری را منقضی دانست؟ اگر مرتد زن بود و توبه کرد عمری به شرط عمر او چه وضعیتی خواهد داشت؟
قصدم از طرح این سوالات این است که هنوز بسیار از سوالات در خصوص اموال و مالکیت و حقوق عینی بی پاسخند و چرا باید بی پاسخ بمانند.؟ توجیه برخی از گرایش به مسئولیت مدنی پویا بودن آن با توجه به پیشرفت های صنعتی و علمی است اما سوال اینست مگر این تحولات در سایر مباحث اثر نمی گذارند ؟ آیا وقت آن نرسیده راجع به تعهدات سایبری و مخابراتی در کتب درسی بحث شود ؟ (برای نمونه سیمکارت اعتباری خود را شارز کنید کافیست اندکی در مصرف این شارز تحمل کنید اپراتورهای محترم با ارسال چند پیامک مسابقه ای و .... با هزینه 200 تومان به بالا خودشان برایتان مصرف می کنند!!!!!!. شما هم اگر بخواهید پیامک این چنینی دریافت نکنید یکبار باید پیامک آف بفرستید (یک هزینه) بعد پیامک می آید تایید می خواهد که باید جواب دهید( دو هزینه) حال توجه کنید که چند ده میلون سیمکارت فعال است و چه هزینه ای بزرگی باید داده شود تا پیامک مزاحم دریافت نگردد تازه این اول داستان است چون پیامک ها با شماره های دیگری غیر از آنچه آف کرده اید ادامه دارد. دلیل همه این هزینه های بی مورد و تحمیلی مغفول بودن تعهدات جدیدی از قبیل قراردادها و معاملات سایبری و مخابراتی و نا شناخته بودن حقوق مربوط به آنهاست.
غفلت از مباحثی چون بیع زمانی (تایم شر) و یا مبانی کنواسیون بیع بین الملل در مناسبات امروزی یا اجاره به شرط تملیک و ..... در عقود معین نیز مثال واضحی است.
البته حقوق خصوصی چون ملموس تر بود بیشتر مورد توجه قرار گرفت در ده ها گرایش دیگر حقوق نیز هنوز به قدر کافی کتاب و منبع خوب نداریم و شمار کتابهای برخی گرایشهای حقوق انگشت شمار یا مشمول مباحث تک بعدی هستند.
در حال افراط و تفریط در پرداختن به حوزه های مختلف حقوق وجود عینی دارد که بسی جای گله است......
از همه مهمتر اینکه در حقوق جای کتاب های ترجمه منابع معتبر روز دنیا چه از لحاظ کمیت و چه از لحاظ کیفیت خالی است.
مانور غیر موجه روی عناوین و متون ساده قانون با صفات نا موصوف
چاپ کتاب قانون از مواردی است که تاکنون روالی عادی خود را داشته اما اخیراً شاهد موارد عجیبی روی متن قوانین در قالب کتب قانون هستیم برای مثال شما فقط چند نوع کتاب قانون (فقط متن ساده قانون) از نوع نموداری !!!! مختلف را می توانید در بازار بیابید ماجرای قانون نموداری از تهیه قانون برای کمک به داوطلبان آزمونهای حقوقی توسط یکی از موسسات شروع شد تا اینجا موضوع مشکلی نداشت طرحی بود که در نوع خود و در زمان خود برای مخاطب هدف ، نو و جالب و به نوعی موجد انگیزه خواندن قانون برای آزمون بود اما وقتی کار به تقلید می رسد و نشر اینگونه کتب برای مواردی غیر از کمک به داوطلب ترویج می یابد موضوع مشکل دار می شود.
مشکل اینجاست که انشای ماده قانونی، صدر و ذیل و وارد و مورد و وضع و موضوع و مبنا و مصداق و عطف و ربط و انقطاع و وصل و فصل مراد و مقصود دارد که با دسته بندی و نموداری کردن آن اغلب این موارد از بین می رود.
بازی با عناوین متن ساده قانون نیز از موارد محیرالعقول جدید است. صفتی ناموصوف را بدون هیچ نوآوری به عنوان متن ساده قانون می چسبانند . اکراه دارم نام ببرم و تبلیغ معکوس و ترویج نابجا شود وگرنه براحتی قابل اثبات است که متن همان قانون ناقض عنوان انتسابی است. البته نو آوری فی النفسه بد نیست اما تاجایی کهاولاًبه اصل موضوع ضربه نزند ثانیاً به شعور مخاطب احترام بگذارد ثالثاً در مقابل مبلغی که در ازای آن داده می شود اثر مثبتی داشته باشد.رابعاًواقعاً نوآوری به مفهوم واقعی آن در اثر بوده باشد.
انتخاب نام خاص برای کتاب قانون بدون اینکه با سایر کتب قانون تفاوتی داشته باشد و نوشتن ویژگی برای کتابی در روی جلد اگر کتاب فاقد آن ویژگی باشد بدون شک حق الناس و غش در معامله است.
بهترین و کم اشتباهترین و اصیل ترین و کاملترین و به صرفه ترین کتب قانون که تحشی و تنقیح کامل شده اند و تیم علمی زبده روی آنها کار کرده کتب قانون منتشره از معاونت حقوقی نهاد ریاست جمهوری می باشد.
موسسات حقوقی حاضر در نمایشگاه
موسسات آموزشی حقوقی معتبر حاضر در نمایشگاه حقوقی به ترتیب حروف الفبا عبارت بودند از : دادآفرین – دور اندیشان - چتر دانش – کمک آزمون عدالت گستر- طرح نوین – مهر پویان
هیچ کدام از این موسسات چه از لحاظ تعداد مخاطب و چه از لحاظ مالی و چه از لحاظ اعتبار علمی دست کمی از موسسات پر زرق و برق غیر حقوقی ندارند اما در حد آن موسسات حضور و تبلیغ نداشتند. برای مثال موسساتی که بخش حقوقی آن در حد یک دپارتمان ساده است اتاق vip مشاوره ارشد و دکتری حتی برای حقوق را داشتند در حالی از نظر برد علمی و تجربه تخصصی حقوق یک دهم هیچکدام از موسسات حقوقی را هم نداشتند.
دوراندیشان و طرح نوین فقط غرفه کتابفروشی داشتند و خوشبختانه از مدیر غرفه های حرفه ای و با تجربه نیز بهره می بردند جناب آقای حسینی مدیر غرفه دوراندیشان و جناب آقای دانشور مدیر غرفه طرح نوین از نظر برخورد مودبانه و مسئولانه و حرفه ای شایسته تقدیر هستند. غرفه موسسه کمک آزمون نیز دیزاینی ترکیبی از کتابفروشی و مشاوره ای بود حضور خود آقای صیادی مدیر موسسه برای دادن مشاوره به داوطلبان و شنیدن مستقیم انتقادات و پیشنهادات داوطلبان در روزهایی از نمایشگاه نیز حرکت بسیار شایسته ای بود . دیزاین غرفه دادآفرین و چتر دانش نیز ترکیبی بود اما جنبه مشاوره ای آنها غلبه داشت و مهر پویان نیز در غرفه مجد حضوری صرفاً مشاوره ای داشت .
همین که اغلب موسسات به امر مشاوره اجر و ارزش نهاده بودند جای تحسین داشت. اما هنوز تعریف درستی از مشاور آموزشی در حقوق وجود ندارد . عده ای قبول شدگان سالهای گذشته را بعنوان مشاور بکار می گیرند عده ای هم اعتقاد به آموزش مشاور دارند و عده ای هم روی توانمندی و استعداد خود فرد مشاور حساب می کنند.
از نظر کتاب در میان موسسات موسسه کمک آزمون با 17 عنوان جدید بیشترین عناوین جدید را ارائه داده بود سری قوانین دست نویس و سری تند خوانی و سری خود آموز با سبک های جدید در ویترین این موسسه بود طی صحبتی که با مدیر موسسه جناب آقای صیادی داشتم ایشان اظهار داشتند که تا آخر امسال غیر از این سری کتابها حداقل 5 سری دیگر با سبک و طرح جدید و نوآورانه در اتاق فکر موسسه تصویب شده و در دستور کار موسسه قرار دارد. این موسسه در حال حاضر بدون شک متنوع ترین سبک های کتاب آموزشی با ایده های خوب را در زمینه حقوق هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت داراست. دلیل این امر اتاق فکر پویا و جوان این موسسه و سرمایه گذاری خوب روی ایده های جدید است.
موسسه طرح نوین نیز با ارائه مختصر آیین دادرسی مدنی دکتر توکلی سری مختصر را تکمیل نمود و مطابق گفته های میر غرفه این موسسه آقای دانشور سری بایسته ها را در راه دارد.
موسسه دور اندیشان غیر از کمک حافظه ها 7 جلد شناسای آیین دادرسی کیفری پروفسور آخوندی را ارائه داده بود که با قیمت مناسبی نیز ارائه گردیده اند. صحبت کوتاهی که با جناب آقای حسینی مدیر غرفه دور اندیشان داشتم در مورد برنامه های آتی موسسه در خصوص کتاب گفتند سری گام آخر را که در نمایشگاه رونمایی نمودند را بزودی تکمیل خواهند کرد.
اما موسسه چتر دانش همچنان با قوانین نموداری و قانون یار ها که تعدادی عنوان جدید به ان افزوده شده به عنوان سقل نشر این موسسه حضور داشت. هیچ یک از مسئولان حاضر در غرفه چتر دانش حاضر نشد در مورد برنامه آتی این موسسه در خصوص کتاب توضیح دهد.
موسسه دادآفرین نیز غیر از کتب تست آیین دادرسی مدنی و اصول فقه کتاب آیین دادرسی کیفری آقای ساوالانی را در نمایشگاه معرفی کرد. متاسفانه مسئولان غرفه این موسسه نیز در مورد برنامه آتی این موسسه در خصوص کتاب توضیح ندادند.
موسسه مهر پویان نیز صرفاً حضور مشاوره ای داشت و کتابی تحت نام این موسسه ارائه نگردیده اما دو کتاب تست حقوق مدنی و درسنامه اصول فقه دکتر شهبازی تحت نشر میزان چاپ گردیده است. یکی از مشاوران حاضر گفتند که اگر موسسه کتابی ارائه نماید با نشر میزان خواهد بود. اما از کلیت موضوع اظهار بی اطلاعی نمود.
موسسات گمنام دیگری نیز بودند که کتاب جدید قابل توجهی در ویترین خود نداشتند.
نکته دیگر اینکه کتابهایی در ویترین موسسات بودند که حداقل من متوجه نشدم به چه منظوری چاپ می شوند کتابهایی که مثل متن مواد برگزیده از قوانین بعنوان مواد مهم!!!!!!
طی پرسشی که کردم گفتند چون فضا در نمایشگاه با معیار عناوین به ناشران داده می شود برای کثرت عناوین این نوع کتابها در تیراژ پایین چاپ می گردد. (کتابسازی). البته دو نکته این وسط مهم است. اول داوطلبانی که این کتابها را می خرند نمی دانند هیچ هدف خاص آموزشی پشت انتشار این کتب نیست. دوم راههای بهتری نیز هست اما.....
نکته ای که نمی خواستم بنویسم اما جهت تذکر هم شده ذکر آن ضروری است برخورد متکبرانه مشاوران یکی از موسسات معتبر و بزرگ حقوقی بود. انصافاً همه مشاوران موسسات برخوردی متین و مودب داشتند اما در مورد این موسسه خاص قضییه برعکس بود. نمی دانم این دیدگاه غلط نگاه از بالا به مراجعین ریشه در کجا دارد در حالی که موجودیت هر موسسه ای بستگی کامل به همین مراجعین دارد. و هر مراجعی براحتی می تواند راه خود چند قدم آن طرفتر به سمت غرفه موسسه رقیب تغییر دهد. تصور بفرمایید مشاوری به داوطلبی بگوید : مهم نیست شما چه نظری دارید به هر حال موسسه ما ثبت نام خود را دارد. کمترین اثر جمله این است که آن داوطلب نه تنها خود از ثبت نام امتناع می کند بلکه روی تصمیم دوستانش نیز اثر می گذارد و تازه معلوم نیست این جمله چند بار در روز به چند نفر تکرار شده و چه تعدادی را نسبت به آن موسسه بدبین می کند. افزایش نارضایتی و تبلیغ منفی سینه به سینه در دراز مدت آنچنان اثر منفی دارد که هرگز قابل جبران نیست. مسلماً هیچ مدیر ی برای حفظ اعتبار و موجودیت موسسه خود چنین امری را بر نمی تابد.
واقعیت این است که اکنون آموزش حقوق از حالت تک قطبی و دو قطبی یک یا دو موسسه در آمده است. مراجعین به غرفه های موسسات حالتی برابر داشتند.
ضمن اینکه تعدادی از مراجعین داوطلب هم نیستند و قدرت اثر گذاری بالاتری بر طیف وسیعی از داوطلبان را هم دارند.